قبل از اینکه بدانیم بن ماضی چیست و چه کاربردی دارد ابتدا بیاید با بُن فعل آشنا شویم. بن فعل، بخش ثابت فعل است که در صیغه‌های مختلف تکرار می‌شود و یکی از ویژگی‌های فعل محسوب می‌شود فقط شناسه‌ها هستند که سبب تفاوت معنایی میشوند. بن فعل جزئی از کلمه است که معنی اصلی را در بردارد و در همه صیغه‌ها ثابت است؛ یعنی تغییر نمی‌کند. بن فعل در زبان فارسی به دو نوع بن ماضی و بن مضارع تقسیم می‌شود.
برای مثال،
در شش صیغه از فعل نشستن، جزء «هست» ثابت است اما هر فعل، با گرفتن یکی از شناسه‌های َم، ی، -، یم، ید، َند صورت تازه‌ای یافته است.
هستم،هستی،هست،هستیم،هستید،هستند
بن ماضی و بن مضارع در ساختن فعل‌هایی مانند ماضی بعید، مضارع التزامی، ماضی استمراری و … کاربرد دارند.صیغه‌های فعلی که بر زمان گذشته دلالت می‌کنند از بن ماضی ساخته میشوند. ساخت فعل‌ماضی با افزودن پیشوندهایی مثل می و ب به همراه شناسه‌های پایانی فعل امکان‌پذیر است.
برای مثال،
فعل خریدم را در نظر بگیریم
خریدم (ماضی ساده)
می خریدم(ماضی استمراری)
خریده ام(ماضی نقلی)
خریده باشم(ماضی التزامی)
خریده بودم (ماضی بعید)
کلمه خرید در این صیغه‌ها جزئی ثابت هست و تغییر نمی‌کند از نظر زمان، بر گذشته دلالت می‌کند. بن یا ریشه این صیغه‌ها را بن ماضی می‌نامیم.
-
روش تشخیص بن ماضی
- حذف ن از انتهای مصدر فعل مورد نظر
خواستن:خواست
بردن:برد
با حذف کردن ن از انتهای مصدرها می‌توان بن ماضی را به دست آورد.
۲- فعل را صرف می‌کنیم.سپس شناسه‌ها را از پایان فعل و می یا ب را از ابتدای آن حذف می‌کنیم.هر چه باقی میماند همان جزء ثابتی است که در همه صیغه‌ها تکرار شده است.
برای مثال
فعل می خواستم، «می» استمراری و شناسه‌ها حذف میشوند چیزی که میماند کلمه خواست که همان بن ماضی است.
-
کاربرد بن ماضی
بن ماضی،محدود به ساختن افعال نیست. در ساختن انواع اسم و صفت‌هایی مانند صفت مفعولی، صفت فاعلی، صفت مرکب، اسم مصدر و اسم مرکب نیز نقش دارد.
برای مثال
مصدر فعل نوشتن
بن ماضی + ه: صفت مفعولی
نوشت + ه:نوشته
مثال های برای «بُن ماضی»:
فعل مورد نظر ـــــ مصدر ـــــ بُن ماضی
می‌گفت ـــــ گفتن ـــــ گفت
شنیدیم ـــــ شنیدن ـــــ شنید
گفتار : گفت (بن ماضی) + ار
شنیده : شنید (بن ماضی) + ه
دانستنی : دانست (بن ماضی) + ن + ی
مثال های برای «بُن مُضارع»:
فعل مورد نظر ـــــ فعل امر ـــــ بُن مُضارع
می‌گویم ـــــ بگوی ـــــ گوی
بشنوید ـــــ بشنو ـــــ شنو
می‌دانی ـــــ بدان ـــــ دان
می‌نویسند ـــــ بنویس ـــــ نویس