فعل مجهول چیست و چگونه ساخته می شود؟
فعل مجهول فعلی است که به مفعول نسبت داده می‌شود و به نهادی که قبلاً در جملهٔ معلوم، مفعول بوده است، نسبت می‌دهند. فعل را می‌توان کلمه‌ای دانست که عهده‌دار مشخص کردن زمان وقوع فعل، شخص، وجه و معلوم یا مجهول بودن جمله است.
معلوم یا مجهول با نهاد بودنِ فاعل یا مفعول در جمله مشخص می‌شود. فعلی را که فاعل (نهاد) آن معلوم باشد فعل معلوم می‌گویند؛
لیلا کتاب را آورد.
فعل این جمله (آورد) معلوم است، زیرا آن را به نهاد (لیلا) نسبت داده‌ایم. صورت مجهول این جمله چنین است: کتاب آورده شد. فعل این جمله (آورده شد) مجهول است زیرا آن را به نهاد جدید (کتاب) نسبت داده‌ایم که در جملهٔ معلوم، مفعول بود. فعلی که فاعل آن معلوم نباشد فعل مجهول نامیده می‌شود.
مجهول کردن جملهٔ معلوم
برای تبدیل جملهٔ معلوم به مجهول، ابتدا باید نهاد جملهٔ معلوم را حذف کنیم، سپس مفعول جملهٔ معلوم را نهاد جمله مجهول قرار دهیم و اگر «را» یعنی نقش‌نمای مفعول داشته باشد، آن را حذف کنیم. سپس شناسهٔ فعل مجهول را با نهاد جدید منطبق سازیم. فرمول تبدیل فعل معلوم (که الزاماً باید گذرا به مفعول باشد) به مجهول چنین است:
صفت مفعولی فعل + صرف فعل «شدن» فعل اصلی جمله به شکل “بن ماضی+ه” می نویسیم سپس از “شدن” فعلی متناسب با شناسه و زمان فعل اصلی میاوریم
مثال:
من نامه را خواهم فرستاد.
صفت مفعولی فعل این جمله می‌شود «فرستاده» و صورت مجهول جمله چنین است:
نامه فرستاده خواهد شد.
بعد از مجهول کردن فعل، شناسه آن را با نهاد جدید مطابقت می‌دهیم. زمان فعل مجهول را، زمانِ فعلِ کمکی شدن مشخص می‌کند. مهم‌ترین بخش تبدیل فعل معلوم به مجهول مطابقت زمان فعل معلوم و مجهول است؛ یعنی اگر زمان فعل معلوم ماضی استمراری بود فعل مجهول نیز باید ماضی استمراری باشد.
در فارسی همهٔ افعال گذرا نقش‌نمای مفعول «را» نمی‌گیرند. مثلاً جملهٔ مجهول «باید توافق حاصل شود» متناظر جملهٔ معلوم «باید توافق حاصل کنیم» است و فعل مرکب «حاصل‌کردن» برای مفعولش («توافق») از نقش‌نمای مفعولی بی‌نیاز است (یعنی به صورت «باید توافق را حاصل کنیم» به کار نمی‌رود).
ساختار فعل مجهول
یکی از اشکالی که در زبان فارسی به آن اشاره شده، استفاده از تک واژه «-اَند» (سوم شخص جمع) با فعل معلوم است؛ مثلاً
به جای از قدیم گفته شده است، می‌گویند از قدیم گفته‌اند.
کاربرد فعل مجهول
۱- هنگامی که فاعل معلوم نباشد:
تلوزیون خاموش شد.
۲-هنگامی که فاعل اهمیتی ندارد:
سفره چیده شده است.
۳-گوینده عمداً نخواهد نام فاعل را بیاورد:
گربه کشته شد.
در فارسی، همه افعال گذرا نقش‌نمای مفعولی را نمی‌گیرند و تمایل بر این است که تا وقتی می‌توان از ساختمان معلوم استفاده کرد از ساخت جمله مجهول باید پرهیز کرد. برای تبدیل فعل مجهول به معلوم و رسیدن به جمله‌ای صحیح‌تر در زبان فارسی باید مراحل زیر را طی کرد:
- اضافه کردن نهاد و را (نقش‌نمای مفعولی)
- تعیین زمان دقیق فعل کمکی شدن
- حذف فعل کمکی شدن
- حذف توسط، به‌وسیله، از سوی (در صورت حضور در جمله)
- استفاده از فعل اصلی متناسب با زمان فعل کمکی شدن