فعل کمکی یا معین چیست؟

فعل کمکی یا فعل معین فعلی است که در جمله قبل از فعل اصلی می‌آید و به رساندن مفهوم فعل اصلی کمک می‌کند. فعل‌های ماضی بعید، ماضی التزامی، ماضی‌های نقلی، ماضی استمراری، مضارع مستمر،‌ فعل آینده و فعل مجهول، حاصل ترکیب افعال کمکی با فعل تام یا اصلی است.

انواع فعل کمکی

افعال کمکی در زبان فارسی به دو دسته تقسیم می شوند:

۱- فعل‌ کمکی مجهول‌ساز، شدن، همانگونه که از نامشان پیداست، فعل مجهول  را می‌سازد.

گفته می‌شود.

۲- فعل‌ کمکی که برای ساخت زمان‌های مختلف افعال به کار می‌رود.  مانند خواستن،

خواهم رفت

فعل‌های کمکی و پیشوندهای ن، می و ب در ساختمان فعل تغییری ایجاد نمی‌کنند؛ چون در همه فعل‌های ساده و مرکب و پیشوندی می‌آیند. بعضی از فعل‌های معین برای ساخت فعل صرفی جدید با فعل دیگری که دارای فعل کمکی است، ترکیب می‌شوند این نوع فعل، فعل معین مرکب نامیده می شود چون هر فعل دو فعل کمکی دارد.

مثال:

رفته بوده است

فعل‌های گشتن و گردیدن اگر به جای شدن در ساختن فعل مجهول به کار روند، فعل کمکی محسوب می‌شوند.

 آشفته گردید

فعل شبه کمکی

فارسی نویسان در دستور زبان فارسی فعل شبه کمکی را فعل‌هایی مثل بایستن، توانستن، شایستن، خواستن و شدن می‌داند. این فعل‌ها در بعضی جمله‌ها به فعل‌ها و بن ماضی فعل‌ها، نوعی کمک معنایی و کاربردی ‌می‌دهند، فعل همراه این فعل‌ها را فعل پیرو می‌نامند. مثال در جمله زیر، نتوانست فعل شبه کمکی و برود فعل پیرو است.

علی نتوانست به باشگاه برود

این قانون در فعل‌هایی مثل نباید رفت، نشد برویم و نمی‌خواهم بگویم هم وجود دارد.

اختلاف فعل کمکی و شبه کمکی

۱- فعل شبه کمکی، ارتباط تنگاتنگی را که بین فعل کمکی و فعل اصلی هست با فعل پیرو ندارد.

۲- رابطه میان فعل کمکی و فعل اصلی، رابطه صرفی است؛ در صورتی که رابطه میان فعل شبه کمکی و فعل پیرو، رابطه نحوی است؛ یعنی فعل پیرو در اصل، فاعل یا مفعول فعل شبه کمکی است.

۳- اگر فعل شبه کمکی ناگذر باشد، فعل پیرو، فاعل آن است و اگر گذرا باشد مفعول آن.

محمد نباید برود (رفتن محمد لازم نیست: فعل ناگذر، رابطه فاعل و فعل)

محمد نتوانست برود (محمد رفتن را نتوانست: فعل گذرا، رابطه مفعول و فعل)

فعل غیرشخصی

فعل‌های شبه کمکی توانستن، بایستن و شایستن گاهی فعلی می‌سازند که بر شخص معیّنی دلالت نمی‌کند؛

مثل  نتوان رفت، نشاید گفت و نباید گفت.

در این حالت دو قسمت، روی هم یک فعل غیرشخصی می‌سازند.

نمی‌توان گفت مریم آن کار را کرده است.

نکاتی مهم درباره افعال کمکی در فعل‌های غیرشخصی

۱- در فعل‌های غیرشخصی می توان  به افعال کمکی شناسه اضافه کرد؛ اما فعل اصلی که با فعل کمکی می‌آید، نباید شناسه داشته باشد.

می‌شود گفت.

۲- باید، نباید، نمی‌شود‌، می‌توان و نمی‌توان، مضارع اخباری هستند.

۳- بشود، نشود، بتوان، نتوان، مضارع التزامی هستند.

۴- می‌شد، نمی‌شد، ماضی استمراری هستند.

۵- بایست، نبایست و می‌بایست با فعل ماضی کاربرد دارند.

۶- شاید در جملات نشاید گفت، چنانکه باید و شاید، فعل غیرشخصی است اما در جمله شاید بروم قید است.

۷- باید اگر در معنی لازم به کار رود، جزو افعال اصلی دسته‌بندی می‌شود و کمکی نیست.